« Զինվորին համոզել են, թե հողերը ծախել են, դիրք պահելն իմաստ չունի․ սա «5-րդ շարասյուն» չէ, բա ի՞նչ է » — dixit Արծրուն Հովհաննիսյան, ՀՀ պետութեան խօսնակ, Մարտ 2023: Կրկնելով – եւ վատթարացնելով – մի քանի օր առաջ արտասանուած, իր տիրոջ, ՀՀ վարչապետի՝ օդին մէջ խօսքերը:
[ «5րդ շարասիւն», պատմական ակնարկի մը վրայ հիմնուած, նշանակում է՝ բանակի մը մէջ սպրդած ռազմական յատուկ կառոյց մը որ, նախամտածուած, ծրագրուած ու կազմակերպուած կերպով՝ ի նպաստ թշնամիին կը գործէ: ]
* * *
Իսկ երբ որ ահաւոր կերպով պարտւում էինք, երբ որ իրենք իրենց հալին լքուած, մեր առիւծ տղերքը վերածուած էին մսաղացի մթերքի, մէկ ու ամիս շարունակ՝ համայն հայութեան, բայց մանաւանդ՝ կռուող տղոց ընտանիքներին, տեւաբար ու ամեն օր յայտնել ու հաւաստիացնելը որ՝ յաղթո՛ւմ ենք, սա հրէշութիւն չէ, բա ի՞նչ է:
Սա աւելի շատ մահերու, մարդկային յաւելեալ կորուստների պատճառ հանդիսանալ չէ, բա ի՞նչ է:
Ծնողներին խաբել՝ որ իրենց զաւակը յաղթական, փառաւոր մարտերում է, հետեւաբար դուք բան չմտածէք, ամէն բան լաւ է լինելու… լոխ լավա՜… շատ հաւանական է որ ձեր հարազատը, ոչ միայն ողջ է, այլ գոհ եւ ուրախ է, բախտաւոր է, վայելում է յաղթական կռիւները… սա, ինչ ա՞:
Ու այդպէս, փոխանակ պարզապէս՝ մարդավարի նահանջ մը կազմակերպելու…
Երբ որ դուն կամ քո զաւակը չէ՛ք, որ այդպէս, մէկ ու կէս ամիսներ, ակնյայտօրէն անհաւասար ուժերով կռիւների մէջ խրած ե՛ւ անկազմակերպ ու անատակ ղեկավարութեան ներքոյ՝ զանգուածային սպանդի, կարգին ջարդի ենթարկուած են, պարզապէս՝ ողջակիզուող այդ տղոց մասին մտածելու: Զիրենք անյապաղ դուրս բերելու՝ դժոխքից:
Իսկ այդ ամէնէն ետք, հիմա էլ, զոհերի ընտանիքներին՝ այ՞ս վարկածն էք հրամցնում…
Այ՞ս է, որ զիրենք պիտի մխիթարէ… Սփոփէ, նրանց խորտակուած հոգին:
Որ՝ ոչ միայն իրենց զաւակը զոհուեցաւ պատերազմում, այլ զայն սպաննողը… հայերն էին:
Հոյակապ:
* * *
Բայց գիտէք ի՞նչ, եկէք ձեզի հաւատամ:
Ենթադրենք, ասենք որ, հա, այդպիսի մի միջադէպ պատահել է:
Մէկը, մի պահ, զինուորի մը ասել է որ՝ կեանքդ փրկէ, քանզի արդէն անիմաստ է կռուիլը:
Ես կ’ուզէի ըլլալ, այդ անձը: Երանի թէ ես, այդ առիթը ունենայի:
Արդարեւ, քանի որ երեւակայութեան ու վարկածների ոլորտում ենք, ես ալ ուրեմն կը մտածեմ թէ՝ այդ յորդորը կատարող անձը, այդ կերպով ուզում էր երեխային կեանքը փրկել: Ինք լաւ գիտնալով, որ անհնար է յաղթել այդ պատերազմին: Նկատի ունենալով թէ որքան խառնուշփոթ, որքան քաոսային էր, մեր վիճակը:
Մինչ երեխան, քաջաբար, չէր ուզում դիրքը լքել: Հաւատալով ՝ պետականութեան պատրանքին… արծրունական քարոզչութեան…
Ես ի՛նքնս որւեմն, այդպէս կ’անէի: Փախուստի այդ յորդորը կատարող, այդ վարկածային մարդուն պէս:
Գոնէ մէ՛կ կեանք կարենալ փրկելու համար, տուեալ պայմաններուն մէջ:
Որեւէ բան կ’ասէի, որպէսզի երեխան նահանջէ:
Երբ որ արդէն շատ յստակ էր, թէ ո՞ւր է գնում այդ պատերազմը: Մինչ քաղաքական եւ ռազմական ղեկավարութիւնները, տեւական ու համակարգային կերպով, բացառապէս ու միայն՝ ստո՛ւմ էին, այդ ուղղութեամբ:
Երանի թէ աւելի մեծ թիւով, մեր զինուորները փախչէին: Եւ մանաւանդ՝ աւելի շուտ:
Բարոյական յաղթանակն ալ, ձե՛զի պահէիք:
* * *
Ընդգծենք այստեղ, թէ այնպէս մըն ալ չէր, որ ամէն մարդ որ կարող էր կռուիլ՝ կռուեցաւ:
Որեւէ տարիքի անձերէ շատեր, ի սկզբանէ, մնացին ռազմադաշտից բաւական հեռուները:
Սակայն երեւի, մանաւանդ քառասուն տարեկանից աւելի մեծերն են որոնք, բացառիկ հրաշքով, բոլորն էլ անվնաս մնացին…
* * *
«Ել տղաս, ե՛լ: Ել…
Դու էլ գնա տուն:
Գնա տուն, քանզի արդէն ղեկավարութիւն չկայ: Միս-մինակդ ես անում ամէն բան:
Եւ շատեր կան որոնք արդէն վաբշե չներկայացան իսկ՝ ռազմաճակատ, ռազմադաշտ…
Բայց… չես հասկանո՞ւմ…
Չես ուզում հաւատալ…
Այդպէս մի յամառի՛ր, տղա ջան… պարապ տեղը ինքնասպան մի ըլլար… ի զուր է
… մտածէ՝ կնոջդ, զաւակներուդ, ծնողքիդ…
բայց էլի չես ուզում…
ասում ես թէ՝ չէ՜, չէ… Պետութիւնը եւ Զօրավարները, իմ հետս են… պիտի՛ որ մինչեւ ծայր կռուիմ… դա է իմ կոչումը, իմ պարտականութիւնը… պիտի որ անայլայլ ծառայեմ Պետութեանս եւ Բանակիս… երդո՛ւմ եմ տուել… Պատի՛ւ Ունեմ…
հա… Պատիւ Ունես…
կառավարութեան անդամներին նման, հա՞… որոնցմէ միմիայն մէկ հատը, գոնէ նախապէս որոշ կապ մը ունեցած էր Բանակին հետ… մնացեալները՝ ո՛չ մի կապ… ալ ուր մնաց որեւէ ռազմական գիտութիւն, որեւէ փորձառութիւն, պատերազմ տնօրինելու տարրական իսկ կարողութիւններ
այդ քո մարտական երդումին, Սրբազան Ուխտին բառերով, դու Պատիւ Ունե՛ս, տղաս… դա հաստատ ու անկասկած…
սակայն վստահաբար ոչ՝ սպայակազմի վերնախաւին այդ հաստավիզ ու լայնափոր – թէպետ ընդմիշտ անկուշտ – թուլամորթները… յոգնած եւ ամուլ գոմէշները… որոնք պատերազմը մղեցին, դիւցազներգական խիզախութեամբ՝ պունքերին մէջէն… Տիկին Աննային հետ…
լաւ… որ այդպէս է, որ քո անշէջ խանդավառութեան մէջ, քո մատղաշ գաղափարապաշտութեան պատճառով, դու չես հասկանում իրականութիւնը, ուրեմն ես էլ աւելի հնարամիտ, պատկերաւոր լեզուով խօսամ… որպէսզի կարենամ քեզ համոզել…
ուրեմն, լսի՝ ԾԱԽԵ՛Լ ԵՆ, տղաս…
հա, հա.. ծախել են արդէն…
ի՞նչ ասըմ… միայն այս կերպով է որ դու թերեւս հասկանալու ես, որ պէտք է այլեւս նահանջես… մինչ քո այդ երեւակայած իշխանաւորների, բարձրաստիճան սպաների համար, որոնք հանգիստ բազմած են իրենց սենեակներում՝ նշոյլ մը իսկ արժէք չունի, քո կեանքը… անոնք թքած ունեն, քո հերոսութեան վրայ
ուրեմն հա, ե՛ս էլ քեզ խաբեմ… ու ասեմ որ՝ ծախել են…
բայց գոնէ իմ սուտս, ի տարբերութիւն արծրունական պետական սուտերին՝ քո կեանքը կը փրկի… եւ ոչ թէ հակառակը, եւ ի զուր…
ուրեմն, դու էլ գնա տուն, տղաս… վերադարձիր քո ընտանիքին… դեռ կեանքդ քո առջեւն է…
դեռ լինելու են ուրիշ մարտեր, ապագայում…
երբ որ պահը գայ նորից գայ, թէ որ ուզենաս, կը վերադառնաս ռազմաճակատ…»
* * *
Ահա թէ ես ինչ կ’անէի, ինչ կ’ասէի, եթէ այդտեղ գտնուէի:
Պատերազմէ սկսելէն՝ հազիւ մէկ շաբաթ ետք:
Կ’ափսոսամ – նոյնիսկ կը խղճահարուիմ – միայն, որ այդ առիթը չունեցայ:
* * *
Այս սուրբ նիւթը դադրեցէք այլեւս քաղաքականացնել: Այդ ալ, այդքան կոպիտ, որքան լկտի ու գռեհիկ կերպով:
Աստուծոյ սիրոյն, դադրեցէք:
Ամօթ է: Անմարդկային է:
Բառին հոգեւորական իմաստով՝ մեղք մըն է:
Միեւնոյն գարշելի հեքիաթները, գրեթէ բառ առ բառ, փաշինյանիսթները կը պատմէին՝ ի միջի այլոց 2016-ի պատերազմէն առաջ, այդ պատերազմի ընթացքին, ու դեռ անկէ վերջ: Ականջներովս եմ լսել: Շուշիի մէջ: Ամենաանսպասելի կերպով…
* * *
Պատերազմի ընթացքին արդէն, Գլխաւոր Հրամանատարը, հանրային կերպով, խօսեցաւ դաւաճանութեան մասին:
Մօտ երկուուկէս տարիներ ետք, տակաւին՝ ոչ մէկ դատավարութիւն, ոչ թէ տեղի չէ ունեցած, այլ՝ չէ սկսա՛ծ անգամ:
Ներողամիտ եղէք, որ բոլոր հայերս չենք, որ՝ հալած իւղի պէս – ինչ եմ ասում, տաքուկ մեղրի՛ նման -, որպէս բացարձակ ու անվիճելի Ճշմարտութիւն, կուլ կու տանք իշխանաւորների խօսքերը:
Նաեւ թոյլ տուէք որ Պարոն Արծրուն մը, բոլորս չհամարենք որպէս՝ անկեղծութեան, ճշմարտախօսութեան, հաւատալիութեան հմայիչ մարմնաւորումը…
Խորհրդապահ ու խորհրդաւոր, առեղծուածային հետապնդումները, վստահաբար բաւարար չեն՝ պետական մակարդակով, հանրային հրապարակի վրայ եւ համայն աշխարհին առջեւ՝ այդքան լուրջ ու ծանր զրպարտութիւններ հնչեցնելու համար: Ալ ուր մնաց՝ վճռական հաստատումներ…
Մէկ հոգի գոնէ, մէկ նշանակալից անձ, իսկական ու մարդավարի դատավարութեան մը ենթարկեցէք, մենք էլ կարողանանք գոնէ տեսնել թէ, շարասիւն-մարասիւն, ինչի՞ մասին էք խօսում:
* * *
Չէ, ալ կը բաւէ:
Երբ որ – կամ եթէ – լուրջ ու իսկական, հաստատ փաստեր ունենաք, բարեհաճեցէք զանոնք պարզել, ներկայացնել:
Թէ ոչ, այս զզուելի յիմարութիւններին վերջ դրէք:
Առ ի նուազագոյն յարգանք՝ մեր նահատակներին:
Մ. Հայդուկ Շամլեան
19 Մարտ 2023
Ենթա-գրացանկ / Սփիւռք
Ենթա-գրացանկ / Հայկական Հարց
Ենթա-գրացանկ / Հըդահիւն
Ենթա-գրացանկ/ Շուշի…
Haytoug Chamlian / Հայդուկ Շամլեան 